Ibarrako piperrak

Pipermina, Ibarran "piparra" deitzen duguna, Ibarrako baratze zainduetako izarra da, hazten den herriaren adierazgarri. Topikoa da esatea bizitzaren monotoniari gatza eta piperra bota behar zaiola. Aholku hori egiazkoa denez, piperminaren kalitatea kontuan harturik, urte batzuetatik hona, "Ibarrako piparrak" dastatzea modan jarri da.

Ezin da ulertu pintxoz jositako barra erakargarri bat izokin, kabiar edo bestelako pintxo sofistikatuekin lehian pipermin atsegin eta berdeak tartean ez baditu. Era berean, neguko eltzekoetako osagaia da eta Tolosako babarrunaren osagarri bikaina.

Ibarrako hainbat hektarea emankor piperminaren laborantza neketsurako erabiltzen dira. Lan handia ematen duen barazkia da. Lurrak hezetasun eta tenperatura egokiak baditu, maiatzean aldatzen da eta abuztuan bildu. Udaberri euritsu eta epelek kalitateko uzta laguntzen dute.

Bikaina da barazki fresko gisa eta oliotan frijituta. Ekoizpenaren hiru laurdenak kristalezko ontzietan ardo-ozpinetan sartuta saltzen dira.

Lantze-ontziratze eta etiketatze-prozesua eskuz egiten da, udazkenero, osasun-kontrol zorrotza eta bakteriologi probak egin ondoren.

Barazki hau morfologikoki txikia da, zilindro-itxurakoa, eta punta zorrotza du. Kolore berdea du, ez oso iluna. Gutxitan egoten dira minak. Gehienak zapalak eta bigunak dira eta zapore gozoa dute. Aldiz, ildokatuak eta kiribilduak, normalean bixigarriak, minak izaten dira. Merkatuan marketina egingo balitz, iragarpen guztien aurka jakingo genuke emakumeak direla pipermin bikain hauen kontsumitzaile nagusiak.

Euskal Kalitatearen Labela lortu zuen Ibarrako piparrak 1997ko urrian. Ordutik, Euskal Herrian ezagutzera emateaz eta merkaturatzeaz gain, Ibarrako piparrak edota “langostinoak” Estatuko ospe handiko hainbat jatetxetako mahaietan zein Japonia edota Italiakoetan ere dastatzeko aukera eman da.

Azkue baserria

Azkue baserria XVI-XVII. mende-tartean sortu zela dirudi ekialdean dituen hormen azterketaren arabera. XVIII. mendean hartu zuen egun duen jauregi-egoitza itxura. Orduan gehitu zitzaizkion egun duen itxura eman zioten zenbait elementu. Azkue baserria oin karratuko eraikina da, alde bakoitzak hogeiren bat metro ditu eta behe solairua, lehena eta ganbara ditu.

Bolumena lau isuraldeko estalki batek errematatzen du. Estalkiak hegalkin motzeko teilatu-hegala du eta kasetoidura fatxada nagusia den iparrekialdeko fatxadan.

Harlangaitz entokatuzko hormaz egina dago eta lau fatxadak karez zurituta ditu. Eskantzuetan harlanduak ditu, baoak azpatuak eta fatxada nagusiaren altueraren erdi parean platabanda. Fatxada nagusiak ipar- ekialdera ematen du eta, aldaketak izan arren, beste fatxadak baino egoera erregularragoa erakusten du.

Harlanduzko platabanda batek banatzen ditu behe solairua eta lehena zokalo bat eratuz. Behe solairuan sarrera bat eta hiru leiho daude, horretaz gain jatorrizkoak atzeman daitezke. Azken hauek, bai baoak, bai dinteldutako sarrera handia harlanduz azpatuak daude eta takatuta daude. Lehen solairuak simetriaz jarritako bost balkoi ditu, balkoiak egurrez azpatuta daude eta burdin forjatuzko karelak dituzte.

Erdiko baoaren gainean triangelu formazko frontoi baten antzera jarritako jasodura bat du, XVIII. mendeko udaletxeek edukitzen zutenaren antzekoa, eta hor kokatzen da mende horretako armarri barroko bat. Armarria oso ondo landua eta kontserbatua dago eta erliebe handiko apaindura ugaria du. Elementu horrek lau isuraldeko estalkia aldatu zuen eta baserria izateko nolabaiteko itxura berezia eman zion eraikinari, hain zuzen ere, harrezkero, XVIII. mendean, nekazal-jauregi bihurtu zenean hartu zuen itxuraren bidetik zihoan itxura.

Hegomendebaldeko fatxadaren lehen solairuan lau bao ageri dira modu erregularrean jarrita, beheko solairuan ere lau dira baina txikiagoak. Fatxada honek nagusiarekin bat egiten duen izkinan tamaina handiko eguzki-erloju bat dago.

Hegoekialdeko hegalean etxorde bat dago fatxada hori ia erabat estaltzen duena. Hegomendebaldeko fatxadan ere, beste eraikin bat dago erantsita behe solairuan eta horrela, lehen solairua bistan geratzen da baoen banaketa erabat aldatua erakusten duelarik.

Azkueko pertzola

lbarrak bere erraietan sentitu zituen "Azkue Haundia", gerora "Pertzola" ere deitua, burdinolaren takatekoak. Gipuzkoako Agiritegian aurkitzen den agiri bati esker, jakin badakigu jadanik 1551. urtean Azkuen burdinola zegoela. Urte hartako ekainaren 11n datatzen den agirian jasotzen denez, Azkue burdinolan olagizona zen Arrasateko Martin Arzamendik Ibarrako Garzia Azkueri burdinolan egindako konponketak zirela-eta 63 dukat-eko ordainagiria luzatu zion.

1602ko abuztuaren 22an Ibarrako Azkue etxearen jabe zen Donostia eta Ibarrako Joan Perez Tolosa, eta Belauntzako Azkue etxe eta burdinolaren jabea zen Belauntzako Miguel Beitiaren arteko hitzarmena sinatu zen, non, Azkue burdinola berria eraikitzeko klausulak arautu ziren.

Gauzatutako obren ondorio, Belauntzako udal- mugapean (San Josefeko ermitaren ondoan), ibaian gora, "Azkue Zarra" edo "Azkue Handia" izeneko burdinola sortu zen. Azkue Handia Felipe Dugiols galdaragile edo perzkin frantziarrena zen garaian Ibarrako Udalak behin baino gehiagotan salatu zuen Elduarain ibaiaren urak kutsatzeagatik eta arrainak hiltzeagatik.

Pertzola sonatua Ignacio Zabalo bergarrarena zen eta 1796an 9 urtez errentan eman zion Arsuaga olagizonari. Urte batzuk geroago, Tomas eta Jose Zabala anaiei eman zitzaien errentan. Tomas Tolosako alkateorde izan zen eta, horrexegatik, 1834an karlistek su eman eta instalazioak suntsitu egin zituzten. Baina berriro eraiki zen eta 1861ean Jose Manuel Etxaniz olagizona egin zen "Azkue Berria"ren arduradun. Familia horrek ustiatu zuen burdinola, behin betikoz 1921ean itxi zen arte. Azken enpresa-izena "Calixto Etxanizen alarguna eta seme-alabak" zen.

Burdinolak bere urjauzia zuen ura ustiatzeko. Hasiera batean, XVIII. eta XIX. mendeetan, burdinola nagusi baten berezko lanak betetzen zituen, hala nola, burdinezko piezen forjaketa. Azken aldian, kobrezko ontziak eta galdarak, pertzak, egiteko birmoldatu zen eta hortik datorkio jatorrizko pertzola (pertza + ola) izena. Kobrea lantzen zuten industria horiek, metal ugari izatearen abantaila zuten, gertu zeuden Aralarko meategi garrantzitsuetatik ekartzen baitzuten. Aralarko meategian ibartar bakan batzuek ere gogor egin zuten lan.

Etxezarreta baserria

Ibarrako lehendabiziko auzunea XIII. mendean Etxezarretako muinoan eratu zen. Bertan, besteak beste, lehenengo eliza eta hilerria egon zen. Auzuneak bertan bizi zen Echazarreta edo Echezarreta leinuaren izena jaso zuen.

Noblezia landatarra zen Echazarreta sendia eta jada XIV. mendean, hainbat dokumentu historikoetan ageri denez, eskualdean pisuzko eragina zuela baieztatu daiteke.

Etxezarretako San Bartolome eliza

Eliz honi buruzko daturik ia ez badago ere, Valladolideko Erret Chancilleria agiritegian dagoen 1494. urteko auzi batetan Ibarrako Etxezarretako San Bartolome kolazioa aipatzen da. Gaur egun, muino honetan izan zen auzunearen aztarnarik ez dugu. Eliza inguruan egurrez, lastoez eta buztinez eraikitako etxeez eratutako nekazal, basozain eta abeltzain auzune txikia izango zen. Denboraren poderioz gune garrantzitsuan bilakatzen joan zen, bertatik Nafarroako "Erret Galtzada" pasatzen zen - Erresumaren ardatz ekonomiko eta politiko nagusienetarikoa- eta honen inguruan, erlazio ekonomiko eta sozial berriak garatzen joan zirela esan dezakegu.

Ibarrako Etxazarreta etxearekin erabat lotuta egon zen. Etxe honen jabeak, elizaren patroiak izan ziren XVI. mendearen bukaera arte.

Etxazarreta etxeko lurran zegoen kokatua, eta elizarekin batera, Mongia etxea eliz ondoan zegoela aipatzen da, etxe hau bi aldiz eraikita. Hilerria hor zegoen ere bai.

Ibarrako ibai ondoan eraikitako eliz berriaren ondorioz, Etxazarretako eliza denboraren poderioz baseliza batean bihurtuko da.

Karobiak

Laborantzako lurren kalitatea hobetzen zuen kare biziaren erabilera oso hedatuta egon zen gure lurraldean mende honen erdialdera arte. Karobiak kararria kiskalduz kare bizia egiteko erabiltzen ziren labe bereziak ziren.

Azkue baserriko karobia

Karobiak kararria kiskalduz kare bizia egiteko erabiltzen ziren labe bereziak ziren. Karobien jatorria dirudienez XVIII. mendean da eta hauen erabilera XX. mendearen erdialderarte zabaldu zen. Goseteak areagotu ziren garai hartan, laborantzako lurren kalitatea hobetzen zuen kare biziaren erabilera hedatu zen. Besteak beste, ongarri moduan, izurriak desagerrarazteko, kortak desinfektatzeko eta abelburuen zauriak sendatzeko erabiltzen zen.

Bi motako karobiak zeuden gure artean. Zakarrezkoak izenaz ezagutzen direnak zaharrenak ziren eta sua jasaten zuten harrizko labeak ziren. Horietan, kararrizko bobeda batean kararria pilatzen zen eta azpian haritz- eta pago-egurra erretzen zen gau eta egunez. Labearen azpialdean, sua pizteko ahoa zegoen eta bigarren zulo batek airearen sarrera erregulatzen zuen. Egosketa sei bat egunen buruan amaitzen zenean, sua itzali egiten zen eta pare bat egunez hozten utzi ondoren, kare bizia ateratzen zen.

Arragoa izeneko beste karobi motak etengabeko prozesua zuen. Harria eta erregaia geruzaka gainetik kargatzen ziren eta karea azpialdetik ateratzen zen metalezko sare baten bidez.

Arragoen prozesua

Arragoen barruko zilindroak 5 metro inguruko altuera eta 1,2 metroko diametroa izaten zuen. Lanak erraztearren, goiko eta beheko ahoetara heltzea errazten zuten aldapetan eraikitzen ziren.

Labea piztu eta berotzen hasteko, guztiz lehortutako ote eta erratzak erabiltzen ziren hiru orduz. Gero haritz-ezpalak gehitzen ziren beste 2-3 orduz eta jarraian, egur lodiagoak erabiltzen has zitekeen.

Karegileak kea behatuz jakin zezakeen egosketa zein urratsetan zegoen. Kearen kolore zuriak tenperatura behar baino baxuagoa zela adierazten zuen eta urdinskak ondo berotzen ari zela. Labearen azpialdeko paretan zeuden zuloek airearen sarrera erregulatzen zuten.

Labea ongi berotu ondoren, sagarraren tamainako kararrizko geruza gehitzen zen eta egurrezko eta kararrizko geruzak txandakatuz gehitzen ziren.

Piztu eta 10 ordutara, saretik lehen kare pusketak erortzen hasten ziren, baina irregularki erretzen zirenez, labera sartzen ziren berriro. Bi ordutik behin, harrizko eta haritz-, pago-, eta gaztain-ipurdiz egindako egurrezko geruza alternoz bete behar zen labea.

Erabili beharreko harri-kantitatea lortu nahi zen kare- kantitatearen araberakoa zen, prozesua jarraia izanik, karea atera ahala labea erregaiez betetzen baitzen. Piztu ondorengo 24-50 ordutara labearen tenperatura 1.000 e ingurutan egonkortu egiten zen eta ondoren, prozesua jarraian gertatzen zen. Ondo egositako karea berehala hozten da eta estalpe batean gordetzen zen, alorretan zabaltzera eraman arte. Zati bat karesnea egiteko gordetzen zen eta baserrietako hormak zuritzeko erabiltzen zen nagusiki.

Karobiak 7-15 egun ematen zituen piztuta, hornitu behar zituen baserrien arabera. Egun horietan karobiaren arduraduna eta bere laguntzaileek gogotik egiten zuten lan eta lanak bukatutakoan, hainbat neke eta izerdien ondoren, afari eder batek ematen zion bukaera lan bitxi honi.

Txontxo baserria

Txontxo baserria Ibarrako gune historikoan kokatzen zen, San Bartolome plazako ekialdean hain zuzen ere. Iparraldean Zubiaurre etxearekin egiten zuen muga eta ekialdean berriz, Donperuene etxearekin.

XVII. mendeko eraikuntzen ezaugarri tipikoak agertzen zituen Txontxo baserriak. Aranzadi Zientzia Elkarteak gauzatutako lanen ondorioz, agerian ikus zitekeen jatorrizko egurrez eta harlangaitzez osatutako estruktura.

Baserriaren izenaren jatorriaz interpretazio desberdinak egin daitezke. Hala eta guztiz ere, agiri historikoetara jo ezkero, 1581eko jabearen izena hartu izana eta haren deformazio baten ondorio izan daitekeela baieztatu daiteke:

Joanito (1581) - Joantxerena (1591) - Joantxena (1595) - Joantxo (1614) - Joantxorena (1629) - Juantxorena (1741) – Txoantxo (1887) – Txontxo