Ibarrako historia laburra

1. Sorrera:

lbarraren sorrerari buruz hitz egitea ez da gauza erraza. Lehen aipamen historiko idatzia 1374. urtean kokatzen du Gorosabel historialari ospetsuak; lbarrak urte hartan, eskualdeko beste hainbat lekuekin batera, Tolosako herriari atxikitzea eskatu baitzuen. Historiografiak, lbarra -eskualdeko hainbat leku, auzo eta gaur egun herri diren beste hainbaten antzera- Tolosako herriari oso lotuta egon dela adierazten digu.

Hala eta guztiz ere, lbarrak atxikimendua eskatu zuenerako gutxieneko eta berezko antolamendua izango zuela baieztatu dezakegu; hartaz, Tolosari atxikitzeak izango zuen ondorioetariko bat antolamendu eta funtzionamendu modu berri bati hasera ematea izan baitzen.

Gorosabel berak adierazten duenaren arabera, lbarrako lehendabiziko auzunea Xlll. mendean Etxezarretako muinoan eratu zen. Bertan, besteak beste, lehenengo eliza eta hilerria egon zen. Eliz honi buruzko daturik ia ez badago ere, Valladolideko Erret Chancilleria agiritegian dagoen 1494. urteko auzi batetan lbarrako Etxezarretako San Bartolome kolazioa aipatzen da. Gaur egun, muino honetan izan zen auzunearen aztarnarik ez dugu. Eliza inguruan egurrez, lastoez eta buztinez eraikitako etxeez eratutako nekazal,basozain eta abeltzain auzune txikia izango zen. Denboraren poderioz gune garrantzitsuan bilakatzen joan zen, bertatik Nafarroako "Erret Galtzada" pasatzen zen - Erresumaren ardatz ekonomiko eta politiko nagusienetarikoa- eta honen inguruan, erlazio ekonomiko eta sozial berriak garatzen joan zirela esan dezakegu.

2. Erdi eta moderno aroak:

XV. mendearen amaierarako Etxezarretako San Bartolome kolazio edo auzoak garrantzi handia hartu bazuen ere, XVl. mendean egoera hori aldatu egin zen; izan ere, lbarran auzune berriak eratzen joan ziren lzaskun aldean eta Leabururekin muga egiten zuten lurraldeetan.

Garai hartan, halako itzal bat-edo zuten herritar batzuk kanpai- deira biltzen ziren elizaren ondoan, kontzeju irekia osatuz, eta bertan hartzen zituzten erabaki garrantzitsuenak. lruñeko Elizbarrutiko Agiritegian dagoen dokumentu bati esker badakigu 1547an orduko kontzejua lanean hasi zela eliza orain dagoen lekura jaisteko baimena eskuratzeko. Zergatik nahi zuen hori kontzejuak? Hain zuzen ere, Etxezarretako eliza urruti geratzen zelako eta hara joateko zailtasunak zituztelako. Sebastian de Echezarreta, Etxezarreta sortetxearen jabea, asmo haren aurka azaldu zen; beharbada, beldur izango zen zeuzkan boterea eta eragina ahuldu zitezkeela eta.

Nahiz eta Etxezarretako sortetxea aurka agertu, 1550. urtean eliza berriaren zimenduak eta hormak eraikitzen hasi ziren, eta obrak, guztira, 37 urte iraun zuen. Eliza gotiko-errenazentista estilokoa da, baina dorrea eta fatxada barroko estilokoak ditu, 1769. urtean altxatuak, hain zuzen.

Eliza berria egitearekin batera, Elduain edo Berastegi errekaren inguruan -errekak berak ekarritako lur gozoak aprobetxatuz- lbarra biltzen, sortzen joan zen.

XVl. eta XVll. mendean lbarra elizaren inguruan biltzen joan zen. Eta etxeak eta jendea bildu ahala, beharrezko zuten guztia eskuratzeko lanetan hasi ziren: ura ekarri, ur zikinak eramateko zangak egin, auzotarrak biltzeko leku bat egokitu...

Garai hartan, lbarrak bere antolakuntza administratiboa bazuen: urtero aukeratzen zuten alkatea eta, harekin batera, alkateordea eta ardura ekonomiko-administratiboa zutenak. lbarrako auzo-alkateak, aukeratzen zuten egun berean, Tolosako alkatearen aurrean aurkeztu eta hitza eman behar izaten zion leial izango zitzaiola. Dokumentuetan, 1640. urtean aurkitu dugu lbarrako lehen auzo-alkatearen izena, Sebastian Garcia de Azcue jauna, hain zuzen ere.

3. Burujabetza:

lbarra Tolosaren agintepean XlX. mendera arte egon zen, 1802. urtera arte, hain juxtu. Tartean ugariak izan ziren bi herrien arteko liskarrak eta auziak, hainbat arrazoi zirela medio. lbarrak, 1802. urtean, Carlos lV.a erregearen eskutik, "hiribildu pribilegioa" lortu eta, ondorioz, utzi egin zion Tolosaren mende egoteari. Horretarako, Errege Haziendari 15.441 erreal eta 6 marabedi ordaindu behar izan zizkion.

Herri-jabetza hartzeko ekitaldi bat egin zuten eta aktan jaso. Akta horretan daude, besteak beste, zeinek bete zituzten kargurik garrantzitsuenak hasiera hartan (abizen eta etxe-izen batzuk ezagunak egingo zaizkizue):

• Alkatea: Juan Jase de Muñaa y Zume.
• Alkateardea: Juan Miguel de Aragar.
• Erregidareak: Jase de /turralde eta Juan Miguel de Zaldua.
• Diruzaina: Miguel Francisca de Barrenechea.
• Diputatuak: Diega /maz eta Juan Bautista de Beabide.
• Sindika pertsaneraa: Pedra de Aguirre.
• Aguazila: Juaquin de Pagala.

Bukatzeko, esan dezagun "erregidoreak" oraingo kontzejalen lana betetzen zutela, eta "sindiko pertsoneroa", berriz, herritarren alde aritzen zela hainbat auzitan (iruzur edo fraudeetan, adibidez).

Ibarrak 1802. urtean hiribildu pribilegioa lortu bazuen ere, urteak eman zituen Tolosako herriarekin liskarretan. Agirietan ikusten denez, ugariak izan dira bi herrien arteko auziak eta gorabeherak: mugarriak zirela, edo herri-mendi eta basoen erabilpena zela, edo pisuak eta neurriak zehaztea zela... eta lbarrako agintariek sarritan eraman zituzten Tolosakoak auzitara, azken horien agintekeriagatik, batik bat.

Ibarrak hiribildu pribilegioaren jabetza 1803ko abuztuan hartu zuen. Carlos lV.a erregeak herriari pribilegioaren jabetza emateko Alfaroko korregidorea (Erregeren ordezkaria) zen Miguel Antonio Rodrigo izendatu zuen, eta berarekin Pedro Solana agoazila etorri zen.

1803ko abuztuaren 13an lbarrako bizilagun guztiei bilkurara deitu zitzaien. Udaletxean bildu eta pribilegioa irakurri zuten; ondoren, bertan ziren guztiek errespetuz eta begirunez bizitza osoan beteko zutela agindu zuten eta Erregeri hiribildu pribilegioagatik eskerrak eman zizkioten.

Eskerrak eman eta zin egin eta gero, alegia, hitza eman eta gero, ekintza honetarako epaile izendatutako Miguel Antonio Rodrigo korregidoreak lbarrako agintariak aukeratzeko agindu zuen. Gogoratu zein ziren karguak: alkatea, alkateordea, erregidoreak, diruzaina, diputatuak, sindiko pertsoneroa eta agoazila. Aukeratu eta gero, bakoitza bere aulkian esertzeko agindu zien korregidoreak, eta alkateari justizia gorenaren makila eman zion. Alkateak gurutzearen seinalea egin eta Jainkoaren izenean zin egin zuen, eta jarraian, beste agintari guztien leialtasun-hitza jaso zuen. Azkenik, korregidoreak lbarra Tolosako jurisdikziotik, agintepetik libre utzi zuen eta lbarra hiribildu bihurtu zen.

Esan bezala, hiribildu pribilegioak Tolosaren agintetik libre geratzea ekarri zuen, eta ondorioz, besteak beste, lbarrak jurisdikzio zibila eta kriminala lortu zituen. Ez zuen aurrerantzean Tolosako agintarien baietzik edo baimenik hainbat gaitan, adibidez: herriko agintariak aukeratzeko, pisu eta neurriak zehazteko edo agoazila eta eskribaua izendatzeko.

1803ko abuztuaren 13an Carlos lV.ak izendatutako ordezkariaren eskutik -Alfaroko korregidorea zen Miguel Antonio Rodrigo- jaso zuen lbarrak hiribildu pribilegioa. Egun hartan herritarrei beren eskubideak eta betebeharrak irakurri zitzaizkien eta ondoren, herriko agintariak aukeratu zituzten. Zin egin eta gero, herriko alkate berriak jendeari Udaletxetik ateratzeko eskatu zion. Orduan, eskuan justizia goreneko makila zuela, Udaletxean zehar paseatu, bertako ateak ireki eta itxi, eta beste hainbat ekintza egin zituen.

Udal kargu berriak, korregidorearekin eta agoazilarekin batera, herriko harategira, tabernara -hauen arduradun Pedro de Brusain zen- eta errotara (Jose de Echeverriaren ardurapean) abiatu ziren. Korregidoreak udal arduradun hauei agindu zien alkateari eta beste udal agintariei leialtasuna izateko eta beren esanak betetzeko.

Hori guztia egin ondoren, hiribildu pribilegioaren jabetza emateko izendatua zen Miguel Antonio Rodrigo jaunak esan zuen agindutako guztiaren berri jasotzen zuen Ediktua Udaletxearen atean jartzeko.

1803ko abuztuaren 16an, Rodrigo jaunak Tolosako agintarien bilkura eskatu zuen eta lbarraren hiribildu pribilegioaren berri eman zien. Egun hartan bertan, Tolosako eskribauei eskatu zien lbarrakoak ziren presoak, autoak, garantiak eta abar entregatzeko.

Abuztuaren 18an, lbarraren eta Tolosaren arteko mugaketa egiteko asmoz, mugarriak erakusteko eskatu zien korregidoreak. Era berean, herri bakoitzari bere testiguak aurkezteko esan zion, mugarriei buruz agertu zuten informazioa baieztatzeko eta kontrastatzeko. Azkenik, mugarriak berriztatzeko asmoa agertu zuen. Hala, epailea, agoazila, eskribaua eta bi herrietako ordezkariek osatutako batzordeari dei egin zion 1803ko abuztuaren 20an, goizeko seietan, lgarondoko parajean agertzeko.

4. XIX. mendea:

Egun zaila gertatzen zaigu lbarra XlX. mendean nolakoa ote zen imajinatzea. José S. de Llano Alcedo izeneko kanpotar batek 1842an, denboraldi batez lbarran bizi izan zen eta herria nola ikusi zuen adierazi zuen eskuizkribu batean. lbarra, José S. de Llano Alcedok honela deskribatzen zuen:

"Herri hanek kale bat bakarrik du eta kale harrek hamabast ain inguruka zabalera du eta asa gaizki harriztatuta daga. Etxeak asa bananduta daude, nahiz eta aski angi eraikita dauden, egurrez, harriz nahiz adreiluz. Gutxi dira salairu bat baina gehiaga dutenak eta teilatuetan bi ur-isurialde dituzte eta lur-sailen artean daude.

Kamunitatearen eraikinei dagakienez, erretarearen etxea aski ana da eta udaletxea asa handatuta daga. Udaletxean lehen hezkuntzaka eskala eta haragi-hiltegika eta arda-eta pattar-salmentaka bulegaak daude. Nahasketa harrek nazka ematen du mende hanetan.

Zazpiehun biztanle izango dituela esaten da, baina gutxitxa iruditzen zait, ibaia estaltzen duten paper-, burdina-, eta kabre-fabrika ederretan, irin-erratan eta zerrategian lan egiten duten pertsanak zenbatuz gera. /baiak ez darama ur askarik eta hartaz, ez da asa handia. Amuarrainak, aingirak eta sarba ederrak ibiltzen dira. Ura hain gardena da eta hain azkar daa eta hain da garbia, iturri anenetakaa bezalaxe erabil daitekeela.

Herrikaen jantziak prabintzia asaan erabiltzen direnak dira. Gizanezkaentzat luxurik handiena txapel urdina jantzita jaatea da.

Ibarra, Talasa merkatari-herriarekin etengabeka harremanetan badaga ere, eta biztanle aska Espainiaka barrualdeka prabintzietan urte luzez bizi izan badira ere, nabarmena da, ara har, ez dakitela gaztelaniaz hitz egiten, batzuek ulertzen badute ere.

Landutaka lurra lautadan mata askataka frutarbal eta barazki ugariz betetaka baratzez ikusten da. Barazki-mata guztien hazitegiak lantzen dituzte eta bereziki Talasaka eta Ordiziaka azakak harnitzen dituzten piper eta tamateak. Harrigarriena da tabaka-landarea ere saltzen dutela. /ndustria nagusia behi- eta ardi-aziendarena da. Abere- aberastasuna murritza bada ere, diru aldetik lasaitu egiten dituzte eta ekanami anura handia ematen die, behien bidez beren saraak simaurtu eta galdatzen baitituzte eta jezten duten esnea beren elikagaietaka bat da. Esneari arta-tala beraa nahasten diate eta "talua" deitzen dutena egiten dute.

Talasatik gertu egatearen andariaz, garbitzaile lanetan aritzen diren emakumeak ere bizi dira. Lan harren bidez, beren familien beharrak arintzen dituzte eta hain nabarmena da batzuk hain bertutetsuak direla, bestelaka baliabiderik eduki gabe asa itxuraz bizi baitira.

Badira liha-ehule diren bizilagun batzuk ere eta beren mahai- zapiak eta lentzeria hain landuak dira, ezen beren sailean atzerrika ehunak baina gehiaga baitira.

Ibarrak bere eskumenaren mugapean dituen agi-lurrak handiak ez badira ere, ia urte guztiraka behar duena ematen dia. Lur harietan bereziki garia, artaa eta sagarra lantzen da. Sagarraren bidez sagarda ugari egiten dute eta harrela ardaa ardezkatzen dute. Edari merkea da eta etekinaren bidez dexente aurrezten dute.".

Hiribildu berriaren mugak

1803ko abuztuaren 13an Carlos lV.ak izendatutako ordezkariaren eskutik -Alfaroko korregidorea zen Miguel Antonio Rodrigo- jaso zuen lbarrak hiribildu pribilegioa. Egun hartan herritarrei beren eskubideak eta betebeharrak irakurri zitzaizkien eta ondoren, herriko agintariak aukeratu zituzten. Zin egin eta gero, herriko alkate berriak jendeari Udaletxetik ateratzeko eskatu zion. Orduan, eskuan justizia goreneko makila zuela, Udaletxean zehar paseatu, bertako ateak ireki eta itxi, eta beste hainbat ekintza egin zituen.

Udal kargu berriak, korregidorearekin eta agoazilarekin batera, herriko harategira, tabernara -hauen arduradun Pedro de Brusain zen- eta errotara (Jose de Echeverriaren ardurapean) abiatu ziren. Korregidoreak udal arduradun hauei agindu zien alkateari eta beste udal agintariei leialtasuna izateko eta beren esanak betetzeko.

Hori guztia egin ondoren, hiribildu pribilegioaren jabetza emateko izendatua zen Miguel Antonio Rodrigo jaunak esan zuen agindutako guztiaren berri jasotzen zuen Ediktua Udaletxearen atean jartzeko.

1803ko abuztuaren 16an, Rodrigo jaunak Tolosako agintarien bilkura eskatu zuen eta lbarraren hiribildu pribilegioaren berri eman zien. Egun hartan bertan, Tolosako eskribauei eskatu zien lbarrakoak ziren presoak, autoak, garantiak eta abar entregatzeko.

Abuztuaren 18an, lbarraren eta Tolosaren arteko mugaketa egiteko asmoz, mugarriak erakusteko eskatu zien korregidoreak. Era berean, herri bakoitzari bere testiguak aurkezteko esan zion, mugarriei buruz agertu zuten informazioa baieztatzeko eta kontrastatzeko. Azkenik, mugarriak berriztatzeko asmoa agertu zuen. Hala, epailea, agoazila, eskribaua eta bi herrietako ordezkariek osatutako batzordeari dei egin zion 1803ko abuztuaren 20an, goizeko seietan, lgarondoko parajean agertzeko.

Ibarra eta Tolosako herriak auzian Izaskunen

Aspaldikoak dira lbarra eta Tolosaren arteko liskarrak eta auziak lzaskun aldeko eskumena edo agintea dela medio. Gaurkoan, XVll. mendean gertatutako bitxikeria bat gogoratzea da gure asmoa.

1691. urteko martxoaren 18an, garizumaren hirugarren igandea eta San Jose bezpera, goizeko seiak eta zazpiak bitartean lzaskungo Amaren Santutegian -lzaskungo ermitan - meza ospatzen ari zirela, lbarrako herria hara agertu zen. Antonio de Arteaga y Lizarraga erretore jauna, Sebastian de Azcue presbiteroa eta Francisco de Azcue alkate jauna ziren bertaratutakoen buru. Taldea ermitara sartu zen, Francisco de Azcue alkatea taldeburu zela eta eskutan aginte makila zuela. Kantatutako meza entzun ondoren, taldeak lbarrako bidea hartu zuen.

Santutegian zeudenak harridura eta txundidura handiarekin ikusi zuten lbarrako alkateak egindakoa. Aginte makila eskutan zuela santutegian sartu izana Tolosaren agintearekiko ausardia eta lotsagabekeria izan zen eta gertatutakoa berehala zabaldu zen.

Egindakoaren ondorioz, Tolosako alkatea zen Miguel de Aramburu jaunak Francisco de Azcue jauna atxilotzeko eta gartzelara sartzeko agindua eman zuen. lbarrako alkateak galdeketa luzea jasan behar izan zuen. Erantzuten zuen lzaskungo Santutegia lbarrako herriaren eskumen zibilean zegoela eta, herriko beste leku eta parajeetan bezalaxe, alkatearen aginte makila eramatea berezko eskubidea zuela eta ermitan harekin sartzea bere kabuz egin zuela.

Auzi kriminala aurrera zihoalarik, Tolosako alkateak egun askotan izan zuen preso lbarrako alkatea. Aste Santua hurbiltzen ari zela eta ospakizun santuak zirela medio, lbarrako alkateak Tolosakoari aske uzteko erregua egin zion. Apirilaren 7an lbarrako alkatea libre geratu zen 500 dukateko isuna ordaindu ostean. Bestalde, aurrerantzean lzaskungo Santutegian agerian edota ezkutuan aginte makila eramateko debekua jarri zioten.

lbarrak aspalditik Pazko bigarrenean lzaskunen testa egiten du. Bi dira horretarako arrazoiak: zeruko zaindaria ondratzea eta Ama Birjinaren kokagunearen eskumen zibil eztabaidaezina Tolosaren aurrean adieraztea eta aldarrikatzea.

Gure herria eta alkateak

Ibarrak merezi du herri izate onuratsua eta berezia izan delako. Ibarrak merezi du herrigintzan hainbatek parte hartu izan dutelako eta dugulako. Herrigintzan, noski, denok parte hartzen dugu: kulturgintzan, artzantzan, nekazaritzan, sendigintzan, fedegintzan, osasungintzan, kiroletan, auzogintzan, ohitura eta festetan, mota askotako langintzetan.

Aurten, herrigintzako gidariek aipamen berezia merezi dute. Herri osoak, era ezberdinez, parte hartuz hautatutako edo izendatutako alkateak. Alkateak udal-herri bateko buruak eta bihotza dira. Alkateak auzo guztien asmo, behar eta elkartzearen lehendakariak baitira.

Garai batean Euskal Herriko alkateak, neurri batean, epaileak ziren; botere legegile eta legea bete arazteaz gain, epaile lanak ere bere esku ziren.

Ibarrak, 1803ean burujabetza lortu zuenetik, herriko hainbat gizaseme alkatetza zerbitzu lanetan izan ditu. Guztira, 38. Denak gizonezkoak, emakumezko bat ezik. Beraien izen-abizenak hemen aipatzean, gaurko herritar guztion izeneko esker on agiria izan nahi luke.

Berrehun urte hauetako herriaren burujabetza aurrera zuzenduz hauek izan dira alkate. Denak herri lanetan jardunak: nekazari, arotz, igeltsero, hargin, abokatu, baratzezain, etabar.

Lan ezberdinetan erabaki zehatzak eta garrantzitsuak hartu behar izan dituzte: Udaletxea, osasun-etxea, ikastola, auzo berriak, ur-hornidura, urbanizazioa, biala, herriko enparantza eraberritzea, frontoia, parkeak, bideak eratzea, hilerri berria, kiroldegia, kultur etxea, haurtzaindegia, jubilatuen egoitza, Izaskungo zaindaritza, basogintza, senideramenduak, etabar.

Zerrenda honetan, izenaren ondoren, alkatetzan zenbat alditan jardun duen ageri da. Honakoak izan dira Ibarrako azken 200 urtetako alkateak:

• Juan Jose Muñoa (1)
• Juan Miguel Zaldua (1)
• Miguel Francisco Barrenechea (2)
• Juan Miguel Aragor (1), Juan Jose Recondo (1)
• Juan Mari Barrenechea (1)
• Martin Juan Izaguirre (1)
• Pedro Maria Zaldua (2)
• Miguel Antonio Barrenechea (2)
• Jose Maria Liceaga (1)
• Francisco Aguirre (1)
• Jose Maria Recondo (2)
• Martin Lorenzo Azpiroz (1)
• Julian Beobide (2)
• Jose Lorenzo Aguirre (3)
• Juan Cruz Sagastume (1)
• Donato Galatas (1)
• Jose Betelu (1)
• Jose Francisco Irazusta (1)
• Jose Antonio Odriozola (1)
• Pedro Maria Aguirre (1)
• Jose Cruz Izaguirre (1)
• Jose Joaquin Arsuaga (1)
• Ambrosio Celaya (1)
• Fulgencio Echaniz (2)
• Luciano Galatas (1)
• Ignacio Beobide (1)
• Felix González-Uriarte (1)
• Jose Menendez (1)
• Jose Usandizaga (1)
• Jesus Areizaga (2)
• Iosu Mendizabal (1)
• Juan Carrera (1)
• Begoña López (1)
• Iñaki Urkizar (1)
• Txelo Romeo (1)
• Jexux Peñagarikano Labaka

Aurrerantz ere Ibarrako herriak merezi duenez, ibartar guztiok elkarte eginaz jarraitu